1. De oorlog in Oekraïne daagt ons uit om na te denken over het ontwerp en de materiaalkeuze van producten
2. De ontwerpfase bevat een schat aan mogelijkheden om circulair te werken
3. Het gebruik van gerecycleerde materialen zorgt niet noodzakelijk voor een circulair product
In de ontwerpfase van een product zitten de belangrijkste hefbomen om circulair te kunnen werken. Hier wordt bepaald welke functies een product moet hebben, welke materialen daarbij nodig zijn, welke productieprocessen aangewend zullen worden en hoe het product in de markt gezet zal worden. Aangezien je producten maakt voor je klanten, loont het om hen te betrekken bij het ontwerp zodat je kan nagaan of je producten niet nodeloos te groot, te zwaar of te krachtig maakt (of net omgekeerd, waardoor ze te snel stuk zouden gaan). Het is ook relevant om leveranciers te betrekken tijdens de ontwerpfase, zodat je kan inschatten in welke mate je vlot hersteldiensten of retourlogistiek kan opzetten.
Een belangrijke stap is het inventariseren van alle benodigde materialen doorheen de levenscyclus van het product. Vergeet daarbij eventuele verpakkingen niet. Naarmate je die materialen in kaart krijgt, kan je nagaan of er schadelijke chemicaliën, toxische stoffen, schaarse of kritische grondstoffen aanwezig zijn in het product of de verpakking. Met kritische grondstoffen bedoelen we grondstoffen die economisch belangrijk zijn, maar waarbij we vanuit strategisch of geopolitiek oogpunt kwetsbaar zijn bij de toelevering ervan, bijvoorbeeld omdat ze slechts in één of enkele landen ter wereld teruggevonden worden. De logistieke crisis van de afgelopen jaren en de oorlog in Oekraïne tonen hoe kwetsbaar onze economie op dit vlak kan zijn. De moeite waard dus om de vraag te stellen in welke mate het mogelijk is om gevaarlijke, schaarse of kritische grondstoffen te vermijden of uit te faseren.
Naast de vraag in welke mate een productontwerp rekening houdt met efficiënt materiaal- en energiegebruik, kan je best ook bekijken hoe materiaal- en energiegebruik evolueert doorheen de gebruiksfase van het product. Steeds meer regelgeving verplicht ondernemingen ook om dit duidelijk in kaart te brengen – denken we maar aan energielabels en energieprestatiecertificaten. In welke mate is het product ook ontworpen om het gebruik ervan te delen? Dit vereist vaak dat een product voldoende verplaatsbaar is of waar nodig vlot aangepast kan worden aan individuele noden. Ook hier zitten de belangrijkste sleutels bij de ontwerpfase.
Daarnaast is het belangrijk om ons af te vragen in welke mate het product ontworpen is om de levensduur ervan te verlengen. Helemaal uit den boze in een circulaire economie is uiteraard een geplande veroudering, een praktijk waarbij elektronische toestellen ontworpen zijn om na een bepaalde tijd de geest te geven. Het ontwerp van een product bepaalt ook in welke mate het product herbruikbaar of herstelbaar is, een upgrade kan ontvangen (refurbishment) en of de onderdelen opnieuw inzetbaar zijn (remanufacturing of repurpose). De Fairphone is hier een mooi voorbeeld van: daar waar onderdelen van klassieke smartphones vaak verlijmd zijn en batterijen niet langer vervangbaar, is de Fairphone in grote mate demonteerbaar, waardoor onderdelen vervangen en upgrades uitgevoerd kunnen worden. Additieve fabricage maakt producten vlot demonteerbaar, maar laat ook vlotter hersteldiensten via bv. 3D printing toe. Dat bespaart tijd, brandstof en levert potentieel nieuwe klantenwaarde.
De ontwerpfase is ook cruciaal om te bepalen in welke mate een product hoogwaardig gerecycleerd kan worden. Ook hier verhoogt de demonteerbaarheid van een product, bijvoorbeeld met schroeven of reversibele verlijmingstechnieken, de mate waarin materialen vlot gescheiden kunnen worden tijdens het recyclageproces. Dat voorkomt contaminaties en zorgt voor een zuivere ‘feedstock’ voor bv. chemische recyclageprocessen van kunststoffen. Deze zuivere en hoogwaardige stromen zijn vooral van belang om materialen opnieuw toe te kunnen passen in productketens met zeer strenge vereisten, zoals de medische wereld en de voedingsindustrie. Het gebruik van coatings, brandvertragers en van gemengde stoffen, bijvoorbeeld in textiel, maakt een zuivere recyclage vaak moeilijk, duur, of zelfs onmogelijk.
Wens je de milieu-impact van een product doorheen de volledige levenscyclus in kaart te brengen en pijnpunten te detecteren, dan kan een Life Cycle Assessment (LCA) een handig hulpmiddel zijn. Een variant hierop is de Social Life Cycle Assessment (S-LCA), die de sociale impact van een product doorheen de levenscyclus analyseert.
Het spreekt voor zich dat het ontwerp van een product bijzonder bepalend is voor de materiaalkeuze in dat product. Toch vallen er ook bij de selectie en aankoop van materialen nog flink wat keuzes te maken en dus circulaire kansen te benutten. Zo hangt de milieu-impact van een product niet alleen af van haar materiaalvoetafdruk, maar ook van haar koolstofvoetafdruk. Een gelijke materiaalafdruk kan gepaard gaan met een relatief lage koolstofvoetafdruk wanneer deze materialen lokaal aangekocht worden, in vergelijking met een situatie waarbij materialen van over de hele wereld aangevoerd worden.
Tijdens de ontwerpfase dachten we na over het gebruik van kritische grondstoffen: je wil niet te afhankelijk zijn of blijven van één of enkele landen voor de toevoer van belangrijke grondstoffen. Een gelijkaardige vraag stelt zich bij de aankoop van materialen: ook daarbij wil je niet te afhankelijk worden van één of enkele leveranciers die ervoor kunnen zorgen dat omschakelen naar andere leveranciers bijzonder moeilijk wordt.
Bij een gegeven productontwerp is het ook steeds vaker mogelijk om te kiezen voor gerecycleerde materialen. Stalen balken, papier en PET-flessen zijn gekende voorbeelden van producten waarin gerecycleerde materialen opgenomen zijn. Hetzelfde geldt voor verpakkingen, waar je kan kiezen voor gerecycleerde of herbruikbare oplossingen. Belangrijk bij deze keuze is een inschatting te maken van eventuele historische vervuilingen: het is niet interessant om bijvoorbeeld chloorhoudend papier of asbesthoudende bouwproducten in een recyclage-loop te houden. Maak vooraf ook een inschatting wat de impact van recyclaten op het productieproces is en hoe zeker je bent dat je de juiste volumes aan de juiste kwaliteiten blijvend kan terugvinden.
Het klinkt misschien wat vreemd, maar het inzetten van gerecycleerde materialen verhoogt niet altijd de circulariteit van een product. Soms kan zelfs het tegendeel waar zijn. Dit valt voor wanneer je grondstoffen weghaalt uit een gesloten recyclage-loop (waarbij grondstoffen nagenoeg perfect opnieuw voor dezelfde toepassing kunnen dienen) om ze te vermengen met andere producten tot een toepassing die helemaal niet meer recycleerbaar is. Dit treedt bijvoorbeeld op wanneer je perfect recycleerbare kunststoffen zou vermengen tot niet-recycleerbare tuinbanken of bloembakken. Op die manier verlaag je op termijn de functionaliteit van materialen en vergroot je uiteindelijk het afvalprobleem.
Een belangrijke hefboom om materialen circulair aan te kopen is het inbouwen van circulaire criteria in bestekken. Overheden kunnen hier een belangrijke voorbeeldrol in spelen, maar ook individuele bedrijven kunnen dit meenemen in lastenboeken en offertevragen. Ook hier zijn transparantie en traceerbaarheid van groot belang. Daag, waar mogelijk, leveranciers gerust uit om de kaarten op tafel te leggen over de samenstelling en oorsprong van materialen in producten en verpakkingen. Klanten en overheden vragen immers ook hoe langer hoe meer een inkijk in de milieu-impact van de materialen die je gebruikt doorheen de ganse levenscyclus. En omdat circulariteit zonder duurzame ontwikkeling niet bepaald relevant is, zijn we het ook aan onszelf verplicht om te durven kijken naar de sociale voorwaarden die gepaard gaan met de ontginning van deze materialen.
Via deze link vind je alle info.
